Đôi điều về cách sử dụng kính thiên văn – Phần 1

Khi sở hữu được một chiếc kính thiên văn cho riêng mình, chắc chắn bạn sẽ rất vui, nghĩ ngay đến những hình ảnh tuyệt vời, những điều bí mật bấy lâu nay từ bầu trời sẽ hé lộ trước mắt bạn, điều mà với mắt thường bạn không bao giờ có thể quan sát được. Nhưng đó chỉ là suy nghĩ thôi, khi bạn bắt tay vào việc quan sát thực tế bằng kính thiên văn thì rất dễ gặp khó khăn nếu không biết sơ bộ về cách sử dụng . Dĩ nhiên là một người đam mê khám phá những điều mới, đam mê Thiên văn học thì ta có thể từng bước “mò” ra cách sử dụng kính nhưng sẽ ngốn khá nhiều thời gian của bạn.

Với vài hướng dẫn trong mục này, hi vọng bạn sẽ “thuần phục” kính thiên văn của mình nhanh chóng và dễ dàng, hơn nữa sau khi sử dụng thành thạo, ta có thể nâng lên thành “nghệ thuật” sử dụng kính để biểu diễn cho mọi người cùng xem. Và thật sự là thế, kính thiên văn là một dụng cụ không thể thiếu của các nhà Thiên văn, cũng giống như cây đàn của người nhạc công vậy, nếu ta sử dụng thành thạo nó thì việc quan sát thiên văn sẽ thêm phần thú vị, hơn là mỗi khi quan sát phải “đổ mồ hôi hột” để chỉnh kính vì không biết rõ việc sử dụng.

A. Trước hết hãy hiểu biết về chiếc kính mà bạn đang sở hữu

I. Về loại kính: Điều quan trọng đầu tiên mà ta cần đề cập tới là kính của bạn thuộc loại gì? bạn có thể tìm thấy câu trả lời này trong menu hướng dẫn kèm theo kính, nếu không ta có thể dễ dàng nhận ra bằng cách quan sát cấu tạo kính (tham khảo thêm ở mục Kiến thức cơ bản về kính thiên văn) . Nếu kính của bạn là kính khúc xạ (refractor) thì việc sử dụng sẽ có phần dễ dàng hơn kính phản xạ (reflector) và kính tổ hợp (Cassegrain). Điều này giải thích vì sao các hãng sản xuất kính thường khuyên người mới bắt đầu nên chọn cho mình một chiếc kính khúc xạ.

Lí do vì việc điều chỉnh một chiếc kính khúc xạ nhìn thấy rõ được đối tượng sẽ khá đơn giản, người sử dụng hầu như hoàn toàn không thao tác với phần ống kính chính trừ bộ phần lấy nét (focus) và thị kính (eyepiece). Ngược lại với chiếc kính phản xạ và tổ hợp, do cấu tạo phức tạp hơn nên việc sử dụng cũng sẽ khó hơn, người sử dụng phải thao tác với phần ống kính, canh chuẩn trực giữa gương sơ cấp và gương thứ cấp của kính mới mong nhìn rõ được đối tượng. Đây là cái giá bạn phải trả cho kính phản xạ và tổ hợp vì chất lượng hình ảnh của chúng thu được tốt hơn kính khúc xạ rất nhiều.

Cấu tạo phức tạp của kính phản xạ, phần vòng tròn nhỏ ở giữa giá đỡ dấu thập là gương thứ cấp, cái mà ta cần tinh chỉnh trực chuẩn với gương sơ cấp (gương cầu phản xạ) bên dưới.

Kính khúc xa với cấu tạo đơn giản, người sử dụng chỉ phải thao tác với focus và thị kính

II. Về chân đế (Mount) của kính: Đây là một phần qua trọng không kém, nếu thiếu nó thì bạn sẽ chẳng thể nào xem được thứ gì từ kính thiên văn của bạn, kính thiên văn mà thiếu chân thì cũng giống như xe mà không có bánh vậy. Nói thế để bạn có thể thấy hết tầm quan trọng của nó. Sự quan trọng này cũng dễ hiểu thôi: Do kính thiên văn là dụng cụ quan sát những thiên thể rất nhỏ nên độ bội giác (Magnification) của nó phải rất lớn để thu được hình ảnh lớn, điều này dẫn tới góc quan sát (Field of view) sẽ nhỏ lại, góc quan sát này càng nhỏ thì những những hình ảnh sẽ rất dễ bị run lắc bởi những dao động dù rất nhỏ của ống kính (máy chụp ảnh và quay phim cũng có nguyên tác này). Cái chân đế sẽ là một điểm tựa chắc chắn bảo đảm cho bạn thu được hình ảnh tốt mà không bị run, nhòe.

Chân đế cũng được chia thành nhiều loại từ bình thường đến cao cấp, cụ thể là:
– Chân loại đơn giản (Mount): Thuộc loại chân đế theo tọa độ đường chân trời (Horizontal mount) nhưng đơn giản nhất, sử dụng trực quan nhất thường gặp ở những kính đơn giản có giá rẻ cho người mới làm quen. Nó chỉ có nhiêm vụ đơn giản là đỡ ống kính, chỉnh kính hướng lên xuống, qua trái qua phải, cố định tại một điểm (khá giống với kiềng ba chân của máy ảnh). Ai cũng có thể dễ dàng sử dụng loại chân đế này ngay cả trẻ con . Loại kính cho trẻ con làm quen với đều cũng sử dụng loại chân này.

Đây là kính sử dụng chân đế đơn giản.

– Chân đế theo tọa độ xích đạo trời (Equatorial Mount): Đây là loại cao cấp hơn, nó kèm theo các vòng tròn chia độ kinh vĩ bầu trời để người quan sát có thể dễ dàng tìm được đối tượng quan sát thông qua tọa độ đã biết từ bản đồ sao và tài liệu. Việc sử dụng loại chân này khá phức tạp và đòi hỏi phải hiểu biết về hệ thống kinh vĩ độ trời, sự chuyển động của thiên thể trên bầu trời. Loại này có nhiều khớp điều chỉnh hơn kèm theo nhiều khóa (lock knob) và vòng tinh chỉnh. Có loại còn hỗ trợ gắn motor vào để hổ trợ quan sát (sẽ đề cập trong phần sau). Loại chân đế này thường được dùng trong những kính phổ thông thuộc loại trung và có giá trung bình.

+ Vài bộ phận cơ bản của loại chân đế này: Trục cực (Right Ascension), trục nghiêng (Declination), vòng quay góc phương vị (Azimuth), Các vòng chia độ kính vĩ bầu trời và vĩ độ trái đất, các vòng tinh chỉnh kinh vĩ độ trời, đối trọng của kính (Counterweight)

Đây là kính sử dụng chân đế theo tọa độ xích đạo trời

– Chân đế Theo tọa độ đường chân trời (Horizontal Mount): Đây là hệ thống chân đế thường dùng cho kính thiên văn lớn đặt cố định ở các đài thiên văn, không có kiềng ba chân mà chỉ có một bệ nặng cố định với mặt đất để gánh trọng lượng lớn của kính. Hệ thống gồm 2 trục xoay, một trục đặt nằm song song với mặt phẳng đượng chân trời, trục kia đặt vuông góc với mặt phẳng đường chân trời theo hướng dây rọi hướng thẳng lên thiên đỉnh. Hệ thống này khá giống với hệ thống chân đế đơn giản nhưng có hổ trợ hệ thống thước đo tọa độ chuyên dụng. Thường dùng cho kiểu kính Dobsonian.

Chân đế theo hệ thống tọa độ đường chân trời

– Chân đế điện tử (Electronic mount): Đây là loại chân đế cao cấp nhất thường xuất hiện trong những kính thiên văn loại lớn, cao cấp có giá rất đắc. Kính thiên văn sử dụng loại chân này được gọi là kính thông minh (Smart telescope). Sở dĩ có tên gọi như thế là do hệ thống chân đế này hoàn toàn tự động, hoạt động bằng điện. Để sử dụng được loại kính này người quan sát cũng phải có những kiến thức cơ bản về bầu trời cùng cách vận hành hệ thống tùy loại chân đế. Loại chân này hỗ trợ quan sát cùng nhiếp ảnh thiên văn rất tốt, người sử dụng chỉ việc nhập thông số tọa độ, múi giờ nơi mình sống và tọa độ trời của đố tượng , kính sẽ tự động xoay đến đối tượng cần quan sát đồng thời di chuyển theo đối tượng theo thời gian khi thiên cầu xoay. Nếu không có tọa độ người sử dụng có thể chọn trong menu có sẵn của kính, tùy từng loại hổ trợ nhiều hay ít từ vài nghìn đến vài chục nghìn đối tượng được lập trình sẵn, dĩ nhiên cả 8 hành tinh, mặt trời, mặt trăng.
+Có hai kiểu thiết kế chân đế điện tử: Thiết kế theo hệ toạ độ xích đạo trời, thiết kế theo hệ tọa độ đường chân trời.

Đây là kính dùng loại chân đế điện tử

Đây là những gì bạn nhìn thấy nếu quan sát một bảng số bằng kính định vị